Ο παραδοσιακός χορός δεν είναι μόνο μια ξεχασμένη τέχνη, αλλά μια ζωντανή έκφραση της καθημερινής ζωής μας.

Στον κόσμο του χορού, λίγες μορφές αποτυπώνουν την ουσία της πολιτιστικής κληρονομιάς τόσο ζωντανά όσο ο παραδοσιακός χορός. Μεταφερόμενοι από γενιά σε γενιά, αυτοί οι χοροί λειτουργούν ως ζωντανές ιστορίες, διατηρώντας παραδόσεις και αξίες μοναδικές σε διαφορετικές περιοχές και κοινότητες. Σε αυτή τη συνέντευξη, συνομιλούμε με έναν χορευτή που έχει αφιερώσει τη ζωή του στην τέχνη του Κρητικού χορού, τον Γιάννη Μεγαλακάκη. Μέσα από τις απαντήσεις του σχετικά με τον Κρητικό χορό μάθαμε για την ιστορία πίσω από το χορό αυτό, για το πως ο χορός αυτός συνεχίζει να εξελίσσεται, διατηρώντας παράλληλα τις ρίζες του σταθερά στην παράδοση, τις ιδιαίτερες λεπτομέρειες που συνθέτουν το χορό αυτό και το προσωπικό του ταξίδι που διαμόρφωσε τη σύνδεση του με την τέχνη αυτή.

Μπορείτε να μοιραστείτε τις ρίζες του Κρητικού χορού και τη σημασία του μέσα στην ιστορία;

Ο Όμηρος αναφέρει ότι οι Κρήτες είναι σπουδαίοι χορευτές, διασώζει μια παλιά ανάμνηση. Η γνώση των μινωικών χορών αντλείται από τις εικονογραφικές παραστάσεις της μινωικής εποχής που,παρά τον αποσπασματικό τους χαρακτήρα,υποδηλώνουν μια ποικιλία ορχήσεων με ανεπτυγμένη χορογραφία. Εκτός από τις σχετικές αναφορές του Ομήρου, πολλοί αρχαίοι συγγραφείς θεωρούσαν ότι αρκετοί χοροί των ιστορικών χρόνων έλκουν την καταγωγή τους από την Κρήτη. Η ελληνική μυθολογία αποδίδει το ξεκίνημα του χορού στη Ρέα, που δίδαξε αυτή την τέχνη στους Κουρήτες της Κρήτης. Ο Κρόνος εκθρόνισε τον πατέρα του, Ουρανό, κι επειδή φοβόταν μήπως τα παιδιά του τον εκθρονίσουν τον ίδιο, τα έτρωγε όταν γεννιόντουσαν. Όμως η γυναίκα του, η Ρέα, τον ξεγέλασε όταν γεννήθηκε το τελευταίο τους παιδί, ο Δίας. Έκρυψε το Δία σε μια σκοτεινή σπηλιά στην Κρήτη. Τότε, έδωσε στον Κρόνο να φάει μια πέτρα τυλιγμένη με μωρουδιακά ρούχα. Ύστερα, ζήτησε από τους Κουρήτες, που ήταν οπλισμένοι ημίθεοι, να χορεύουν έναν πολεμικό χορό γύρω από τη σπηλιά φωνάζοντας και χτυπώντας τα σπαθιά τους στις ασπίδες. Έτσι, ο Κρόνος δεν μπόρεσε να ακούσει το κλάμα του μικρού Δία. Οι Κρητικοί χοροί πραγματοποιούνταν σε ανοιχτούς ή κλειστούς κύκλους. Οι Κρητικοί συνήθως χόρευαν γύρω από ένα δέντρο, ένα βωμό ή γύρω από μυστικιστικά αντικείμενα, για να ελευθερωθούν από το κακό. Αργότερα, σύμφωνα με τα κρητικά γλυπτά, χόρευαν γύρω από έναν τραγουδιστή ή έναν μουσικό. Η Ελλάδα και ιδιαίτερα η Κρήτη είναι από τα λίγα μέρη όπου ο παραδοσιακός χορός παραμένει ζωντανός.

Έχει εξελιχθεί ο χορός με την πάροδο του χρόνου;

Ο παραδοσιακός χορός δεν είναι μόνο μια ξεχασμένη τέχνη, αλλά μια ζωντανή έκφραση της καθημερινής ζωής μας. Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός, όπως άλλωστε και κάθε άλλη λαϊκή πολιτισμική δημιουργία, έχει ως φορέα την «τοπική συμβιωτική ομάδα» και ως περιβάλλον την παραδοσιακή κοινωνία, κατά βάση αγροτική και σχετικά κλειστή, που χαρακτηρίζεται από «συλλογικότητα και ανωνυμία» και συνιστά τον βασικότερο τρόπο μεταφοράς γνώσεων και εμπειριών από γενιά σε γενιά (Δαμιανάκος). Τα στοιχεία της παράδοσης, συμπεριλαμβανομένου και του χορού, στη μακρόχρονη διαχρονική τους πορεία δεν παραμένουν σταθερά, αλλά με το πέρασμα των χρόνων μεταβάλλονται, επηρεαζόμενα από τις ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές (Κουτσούμπα).

Χορεύει τελείως διαφορετικά, κάποιος που ζει στα ψηλά χωριά, με αυτόν που ζει στα πεδινά. Με τον χορό αναδεικνύεται ο τρόπος γαλούχησης του Κρητικού.

Πώς χρησιμοποιείται ο χορός αυτός για να μεταδώσει πολιτιστικές ιστορίες, παραδόσεις ;

Η παράδοση έχει αλήθεια, συγκίνηση, αγάπη, πάθος, αλληλεγγύη, μερακλοσύνη, τέχνη, πανάρχαια ιστορία, απίστευτες ιστορίες ανθρώπων. Όλα αυτά ένας χοροδιδάσκαλος οφείλει να τα βιώσει, να διαμορφώσει τον χαρακτήρα του μέσα από αυτά και μετά μαζί με το χορευτικό ταλέντο που επιβάλλεται να έχει, να ξεκινήσει την διδασκαλία της φιλοσοφίας του κρητικού χορού. Μέσω της διδασκαλίας γνωρίζουμε την Κρήτη στους μαθητές μας. Γίνεται μια μύηση στην μινωική σκέψη. Ο Κρητικός όταν χορεύει, ελευθερώνεται στη ψυχή και στο σώμα. Αφήνει να εκδηλωθεί ο χαρακτήρας του, την στιγμή που χορεύει. Χορεύει τελείως διαφορετικά, κάποιος που ζει στα ψηλά χωριά, με αυτόν που ζει στα πεδινά. Με τον χορό αναδεικνύεται ο τρόπος γαλούχησης του Κρητικού.

Ποια όργανα συνήθως συνοδεύουν τον Κρητικό χορό; Συμβολίζει κάτι η χρήση τους;

Εκτός από την περίφημη, πολύ γνωστή και ιστορική λύρα, η κρητική μουσική εκτελείται και με άλλα όργανα τόσο έγχορδα όσο και πνευστά. Είναι η περίφημη «ασκομαντούρα» (άσκαυλος) γνωστή σ’ Ανατολή και Δύση. Είναι μετά το «λαγούτο» τραγουδισμένο ακόμα κι από τον Κορνάρο του Ερωτόκριτου. Είναι και το «χαμπιόλι», το αυτοσχέδιο πνευστό, ιδίως του βοσκού. Το Βιολί ανήκει, όπως και η κρητική λύρα, στην οικογένεια των χορδόφωνων οργάνων που παίζεται με δοξάρι (τοξωτά). Το παραδοσιακό βιολί στην Ελλάδα το συναντάμε σε διάφορες περιοχές, ενώ στην Κρήτη χρησιμοποιείται αντί της λύρας στην Ανατολική και Δυτική Κρήτη. Το Μπουλγαρί ανήκει στην κατηγορία των νυσσόμενων χορδόφωνων και είναι μέλος της οικογένειας του ταμπουρά, του οποίου πρόγονος ήταν το τρίχορδο (στην αρχαία Ελλάδα λεγόταν Πανδούρα). Είναι χαρακτηριστικό μουσικό όργανο της Κρήτης όπου χρησιμοποιείται κυρίως στα Ταμπαχανιώτικα δηλ. στα αστικά κρητικά λαϊκά τραγούδια τα οποία συνδυάζουν στοιχεία από την τοπική παράδοση, τα παραδοσιακά μικρασιάτικα και το ρεμπέτικο. Το νταουλάκι, πρόκειται για ένα μικρότερο είδος νταουλιού που παίζεται με δυο ίδιες βέργες, τα τουμπόξυλα, που ο εκτελεστής τις χτυπάει στη μία δερμάτινη επιφάνεια. Οι διαφορές του νταουλιού με το μικρό νταουλάκι επικεντρώνονται στο μέγεθος, στις βέργες αλλά και στον τρόπο παιξίματος. Το μαντολίνο ανήκει και αυτό στην κατηγορία των νυσσόμενων χορδόφωνων και παίζεται με πένα. Στη Κρήτη παλιότερα δεν είχε ευρεία χρήση. Αργότερα το βρίσκουμε σε χωριά της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης, όπου αρχικά αποτελούσε συνοδευτικό όργανο του βιολιού και της λύρας, ενώ σιγά-σιγά απέκτησε περισσότερο σολιστικό χαρακτήρα. Η βιολόλυρα είναι ένα όργανο απομίμηση του βιολιού, που δημιουργήθηκε προκειμένου η λύρα να διατηρήσει τον ήχο και να αντιγράψει τις τεχνικές δυνατότητες του οργάνου αυτού. Εμφανίστηκε, σύμφωνα με μαρτυρίες, την περίοδο του Μεσοπολέμου, κυρίως στην περιοχή της Μεσσαράς

Μπορείτε να περιγράψετε τις παραδοσιακές ενδυμασίες που αφορούν τον Κρητικό χορό και τον πολιτιστικό τους συμβολισμό;

Η παραδοσιακή ενδυμασία. Οι άντρες της Ομάδας μας φοράνε την ανδρική κρητική γκιλότα με διάφορα χρώματα στις παραστάσεις μας. Έχουμε κάποιες χορευτικές σκηνές στις οποίες συγκεκριμένοι χορευτές παρουσιάζουν πολύ δύσκολους αυτοσχεδιασμούς γι’ αυτό εμφανίζονται με πολιτικά ρούχα, δηλαδή με μαύρο παντελόνι και μαύρο πουκάμισο. Ο βασικός στόχος μας είναι να αναδείξουμε την τέχνη του κρητικού χορού και για αυτό τον λόγο επιλέγουμε μία πιο λιτή χορευτική ενδυμασία. Υπάρχουν ωστόσο εκδηλώσεις - παρουσιάσεις στις οποίες εμφανιζόμαστε με μία πιο επίσημη ενδυμασία. Λειτουργούμε όπως ακριβώς λειτουργούσαν και οι πιο παλιές γενιές. Υπήρχε άλλο ντύσιμο για την νύφη, άλλο για το γλέντι κι άλλο για τις καθημερινές εργασίες κλπ. Τις γυναικείες φορεσιές της Ομάδας μας τις φτιάξαμε μετά από πολύ μελέτη φωτογραφικού υλικού και πολλών συνεντεύξεων στην Κρήτη. Είναι μία λιτή ενδυμασία που θα μπορούσε να την φορέσει μία κοπελιά σε οποιοδήποτε μέρος στην Κρήτη για να πάει σε ένα γλέντι και να χορέψει. Δυστυχώς έχουν καθιερωθεί από κάποιους πολλά πράγματα λάθος στην ενδυμασία όπως και στους χορούς.

Πώς διατηρείται αυτός ο χορός και πώς μεταδίδεται στις νεότερες γενιές;

Η συνεχόμενη – επί χρόνια- επαφή μας, με ντόπιους Κρήτες διαφόρων ηλικιών, κουλτούρας, κοινωνικού αλλά και οικονομικού υπόβαθρου ανέδειξε την πολυπλοκότητα και διαφορετικότητα των ολοένα και περισσότερων αναδυόμενων θεμάτων προς έρευνα. Στοχεύουμε να ενώσουμε αρμονικά το παρελθόν με το σήμερα, για να μπορούν οι αυριανοί χορευτές και μελετητές του κρητικού χορού να γνωρίσουν την ρίζα του και να τον εξελίξουν. Όταν διδάσκουμε τους κρητικούς χορούς, περνάμε τα μηνύματα και την ιστορία τους. Συζητάμε με τα νέα παιδιά για τους καλλιτέχνες, τα μουσικά όργανα, τους άγραφους κανόνες και την φιλοσοφία των κρητικών χορών. Δεν μας ενδιαφέρει ο μαθητής μας να αντιγράψει αυστηρά το δικό μας χορευτικό ύφος. Αισθανόμαστε ότι μέσα από τον χορό, έχουμε ευθύνη και χρέος να διαμορφώσουμε χαρακτήρες οι οποίοι θα συνεχίσουν επάξια το τεράστιο οικοδόμημα του κρητικού πολιτισμού. Δίνουμε ιδιαίτερη σημασία στην διαδικασία που προηγείται της διδασκαλίας των βημάτων, από ποιά περιοχή είναι το άκουσμα που θα χορέψουμε, σε ποιόν ανήκει η μαντινάδα του τραγουδιού και ποιος είναι ο μουσικός – τραγουδιστής. Είναι πάρα πολύ σημαντικό να ξέρει κανείς τι χορεύει. Να γνωρίζει την βαρύτητα και την ιστορία του σκοπού και του καλλιτέχνη που ακούει.

Αντιμετωπίζονται προκλήσεις στη διατήρηση της αυθεντικότητας του στο σήμερα;

Η αυθεντικότητα έχει να κάνει με την προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου κι όταν μιλάμε για μία λαϊκή τέχνη όπως είναι ο κρητικός χορός , το πιο καθοριστικό είναι τα παιδικά ακούσματα και τα βιώματα που έχει ο κάθε άνθρωπος. Βλέποντας μπροστά σου την αυθεντικότητα της κρητικής χορευτικής κίνησης, καταλαβαίνεις ότι ο κρητικός χορός δεν είναι απλό θέμα. Ο κρητικός χορός κουβαλάει χιλιάδες χρόνια ιστορίας και ο θεατής το εισπράττει αυτό μέσω των μινωικών κινήσεων των χεριών, των πυρρίχιων βημάτων, των εκφράσεων του προσώπου του χορευτή. O κρητικός χορός μιλάει στη ψυχή όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως καταγωγής ή και εθνικότητας. Ο θεατής φτάνει στο τόπο που κατοικούν τα συναισθήματα όταν παρακολουθεί κρητικούς χορούς. Πάντα βέβαια ανάλογα και με την χορευτική επιδεξιότητα και αυθεντικότητα έκφρασης αυτών που τους ερμηνεύουν. Στην Κρήτη ο χορός και η μουσική είναι αναπόσπαστο κομμάτι εδώ και χιλιάδες χρόνια στη καθημερινή ζωή των Κρητών. Ο χορός μεταφέρεται από γενιά σε γενιά, μέσα από ένα φυσικό τρόπο, δηλαδή μέσα από πανηγύρια, παρέες και οικογενειακές εκδηλώσεις. Στην Κρήτη μπορείς να καταλάβεις από ποιον τόπο προέρχεται κάποιος μέσω της χορευτικής του έκφρασης. Για τους Κρητικούς ο χορός είναι τρόπος έκφρασης, ψυχικής εκτόνωσης και εκδήλωσης συναισθημάτων.

Με τον δίδυμο αδερφό μου, τον Γιώργο γεννηθήκαμε για να χορεύουμε την Κρήτη! [...] Το νιώσαμε από τότε ότι αυτή η τέχνη θα μας καθορίσει, θα μας ακολουθεί σε όλη την ζωή, ότι με τον κρητικό χορό θα πορευτούμε.

Τι σας ενέπνευσε να μάθετε και να διαδώσετε αυτόν τον παραδοσιακό χορό;

Με τον δίδυμο αδερφό μου, τον Γιώργο γεννηθήκαμε για να χορεύουμε την Κρήτη! Αυτό το νιώσαμε από ηλικία 5-7 ετών. Θυμάμαι ότι όταν σε ηλικία 5 ή 6 ετών ξεκινήσαμε μαθήματα κρητικών χορών στην Αθήνα, είχαμε μία άνεση, μία εξοικείωση με τη μουσική, τον ρυθμό, τα βήματα, από αυτή την ηλικία. Μας φαινόταν όλα εύκολα. Το νιώσαμε από τότε ότι αυτή η τέχνη θα μας καθορίσει, θα μας ακολουθεί σε όλη την ζωή, ότι με τον κρητικό χορό θα πορευτούμε. Καθοριστικό ρόλο σε αυτή την εξοικείωση με την μουσική έπαιξε ο πατέρας μας Γιάννης, ο οποίος έχει στο σπίτι μας τεράστιο μουσικό αρχείο το οποίο ακούγαμε καθημερινά και μάλιστα μας εξηγούσε και την ιστορία του κάθε καλλιτέχνη. Ήδη από τότε που ήμασταν στο δημοτικό, είχαμε ακούσει και τραγουδήσει στο σπίτι όλους τους "μεγάλους" της κρητικής μουσικής.

Μπορείτε να μοιραστείτε μια προσωπική ιστορία που σχετίζεται με αυτόν;

Από τη στιγμή που μάθαμε να χορεύουμε, ο πατέρας μας δεν άφησε γλέντι να μην πάμε και να μην χορέψουμε στην Κρήτη και στην Αθήνα. Μάλιστα όποτε πηγαίναμε σε κάποιο γλέντι ζητούσε από τους μουσικούς ειδική παραγγελιά να χορεύουμε μόνο εμείς οι δύο. Στην παιδική – εφηβική ηλικία χορέψαμε σε εκατοντάδες γλέντια και βραδιές και μάλιστα πολλές φορές με ιερά τέρατα της κρητικής μουσικής όπως ο Κώστας Μουντάκης, ο Θανάσης Σκορδαλός, ο Λεωνίδας Κλάδος και πολλοί άλλοι. Όσοι μας γνωρίζουν από αυτή την ηλικία μας φωνάζουν "Μεγαλακάκια" γιατί θυμούνται δύο παιδάκια να χορεύουν μόνα τους, μπροστά σε πάρα πολύ κόσμο. Όπως αντιλαμβάνεστε, αργότερα ο κρητικός χορός έγινε στάση ζωής για εμάς και αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε κάτι ουσιαστικό για την τέχνη του κρητικού χορού. Το 1998, σε ηλικία 22 ετών δημιουργήσαμε τη δική μας χορευτική ομάδα.

Το όραμά μας είναι να δημιουργηθεί ένας φορέας που να βγάζει χοροδιδασκάλους των παραδοσιακών χορών.

Τι θα μπορούσε να γίνει για να διασφαλιστεί ότι ο χορός θα παραμείνει αναπόσπαστο μέρος των πολιτιστικών εορτασμών για τις μελλοντικές γενιές;

Πρέπει να διατηρήσουμε μια δημιουργική σχέση με το παρελθόν και τους προγόνους μας και διδασκόμενοι απ' αυτό να προχωρήσουμε στο μέλλον. Έχουμε πραγματοποιήσει πολλά σεμινάρια κρητικών χορών σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και του εξωτερικού. Στα πλαίσια της παγκόσμιας περιοδείας μας, στην οποία έχουμε στόχο να μεταφέρουμε και να διαδώσουμε την μουσικοχορευτική παράδοση της Κρήτης πραγματοποιούμε Σεμινάρια Κρητικών Χορών συνεργαζόμενοι με πολιτιστικούς φορείς και οργανισμούς με τους οποίους έχουμε κοινούς στόχους και οράματα. Οι νέοι άνθρωποι αγαπούν τον παραδοσιακό χορό και διψούν για γνώση, έμπνευση και συγκίνηση. Το όραμά μας είναι να δημιουργηθεί ένας φορέας που να βγάζει χοροδιδασκάλους των παραδοσιακών χορών. Γιατί στο μπαλέτο, στο λάτιν, στο φλαμένκο, στο ταγκό, παίρνεις πτυχίο για να γίνεις χοροδιδάσκαλος και δεν γίνεται αυτό στους ελληνικούς χορούς – όταν μάλιστα από τους πρώτους χορευτές στον κόσμο ιστορικά είναι οι Έλληνες; Άλλο χορευτής, άλλο χοροδιδάσκαλος. Άλλο χορεύω επειδή μ' αρέσει κι άλλο θέλω να μεταφέρω τον πολιτισμό μέσω του χορού στη νέα γενιά. Όταν διδάσκω, αισθάνομαι δέος, αισθάνομαι βάρος. Είναι βαριά η έννοια του χοροδιδασκάλου.

Λίγα λόγια για τον Γιάννη Μεγαλακάκη

ΔΡΑΣΕΙΣ

• Έρευνες - Καταγραφές στην Κρήτη
• Μελετητής Λαογραφίας - Ιστορίας
• Χορογράφος - Χορευτής
• Δάσκαλος Κρητικών Χορών πάνω από 25 χρόνια σε Συλλόγους
• Σκηνοθεσία παραστάσεων
• Διοργάνωση Σεμιναρίων - Παρουσιάσεις βιβλίων
• Εισηγητής και Δάσκαλος σε Σεμινάρια Κρητικών Χορών
• Εισηγητής - Ομιλητής σε Συνέδρια - Ειδικές εκδηλώσεις - Παρουσιάσεις
• Συγγραφέας
• Στιχουργός
• Τραγουδοποιός - Ερμηνευτής

ΕΠΙΤΟΠΙΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ

ΙΔΕΕΣ - ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΕΣ

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ - ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ - PERFORMANCES

• 2016 - Θέατρο Παλλάς - Σύμπραξη με Σύγχρονο Χορό - Π. Κουρτίδης
• 2017 - Θέατρο Βράχων - Σύμπραξη με Πόντο
• 2018 - Ακαδημία Αθηνών - Εκδήλωση για Γιώργο Χατζηδάκη
• 2021 - Συνεδριακό Ηρακλείου - Παράσταση για την Μάχη της Κρήτης
• 2021 - Παλιά πόλη Χανίων - Perfomance για την Μύρτις
• 2023 - Μέγαρο Μουσικής Αθηνών - Παράσταση για τον El Greco σε μουσική του Χρίστου Τζιφάκη - Συμμετείχε η Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ

ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ – ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

• Τηλεοπτική σειρά ΤΟ ΝΗΣΙ - MEGA - Διδασκαλία κρητικών χορών
• Tαινία EL GRECO του Γιάννη Σμαραγδή - Χορευτικές σκηνές
• Ταινία ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ του Γιάννη Σμαραγδή - Χορευτικές σκηνές
• Τηλεοπτική σειρά ΟΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ - ΕΡΤ - Ειδικές συμβουλές
• Τηλεοπτική σειρά ΟΙ ΛΥΡΑΡΗΔΕΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ - ΕΡΤ - Ειδικές συμβουλές